Overeenkomsten komen tot stand door de wilsovereenstemming en dus door het samentreffen van aanbod en aanvaarding tussen de partijen, met de bedoeling een juridisch afdwingbare afspraak te doen ontstaan.
Hoe komen overeenkomsten tot stand?
- wilsovereenstemming door onderhandeling
- wilsovereenstemming middels instemming over standaardvoorwaarden in standaardcontracten vb. een verzekeringscontract een persoonlijke lening, een koop middels factuur met algemene voorwaarden op de achterzijde van factuur of bestelbon;
- wilsovereenstemming door toetreding in de zogenaamde toetredingscontracten zonder onderhandelingsmogelijkheid (vb. telefoonabonnement)
Een overeenkomst ontstaat derhalve door de aanvaarding van een aanbod.
Wat is een aanbod? - het aanbod is een voorstel dat alle noodzakelijke elementen bevat voor het tot stand komen van het contract.
Wat is de aanvaarding? - de aanvaarding is het uitdrukkelijk of stilzwijgend akkoord van de wederpartij met het geformuleerde aanbod
Wanneer komt de overeenkomst tot stand?
Het contract komt tot stand op het ogenblik van de aanvaarding. Indien de aanvaarding in afwezigheid van beide partijen plaatsvindt, bestaat er onzekerheid over dit ogenblik. De aanbieder kan immers bij afwezigheid van de "aanvaarder" niet weten wanneer deze de wilsuiting tot aanvaarding heft geuit. In deze situatie wordt dan verondersteld dat de overeenkomst tot stand is gekomen op de plaats en op het moment dat de aanbieder kennis heeft genomen of kunnen nemen van de aanvaarding.
Op dit principe bestaan wettelijke uitzonderingen voornamelijk in consumentenzaken waarbij wettelijke bedenktijden bestaan.
Zolang er geen overeenkomst is bestaan er geen verbintenissen en dus ook geen contractuele verplichtingen. Maar in de onderhandelfase kunnen er toch bepaalde fouten gepleegd worden. Dit soort fouten kan bv. bestaan in een gebrekkige informatieverstrekking. In een aantal gevallen bestaat er een wettelijke informatieverplichting. In deze gevallen kan de schadeleider door gebrek aan informatie zich steunen op deze bijzondere wetten. In afwezigheid van enige wettelijke bepaling die de fout regelt in de precontractuele fase of onderhandelingsfase kan de schadeleider een vordering instellen op grond van art. 1382-1383 burgerlijk wetboek en dit op grond van de culpa in contrahendo.
De culpa in contrahendo of de fout tijdens de contractsluiting
Tijdens de onderhandelingsfase is elke partij namelijk verplicht om zorgvuldig te handelen. Begaat één van de partijen tijdens de onderhandelfase een fout of nalatigheid (culpa in contrahendo) die schade berokkent aan de wederpartij dan is deze gehouden tot schadevergoeding.
Deze vordering kan zowel ingesteld wanneer de onderhandelingen niet tot een overeenkomst geleid hebben, dan wel wanneer de onderhandeling in een daadwerkelijke overeenkomst geleid heeft. In dit laatste geval worden de rechten die eiser doet gelden dus niet uit het contract maar wel uit de algemene voorzichtigheidsnorm geput.
Uitzonderingen op de loutere wilsovereenstemming
In het Belgisch recht geldt het consensualisme als regel. Dit betekent dat de loutere wilsovereenstemming de overeenkomst doet ontstaan. De regel is dan ook dan een overeenkomst ex solo consensu ontstaat. Een geschrift is derhalve in de regel niet vereist om een overeenkomst te doen ontstaan. Het geschrift is ter zake enkel het instrumentum, het bewijsmiddel, van de rechtshandeling of het negotium. Op deze regel zijn 3 uitzonderingen: de plechtige contracten, de zakelijke contracten en de contractuele afwijkingen op het consensualisme.
Plechtige contracten
In sollemnibus forma dat esse rei. Bij plechtige contracten doet de vorm de overeenkomst ontstaan. Mbt hun totstandkoming ontstaan deze overeenkomsten pas door de vervulling van een vormvoorwaarde die door de wet wordt opgelegd en waarbij de schending ervan de verbintenis vernietigbaar maakt. Vb. de vormvoorwaarde verbonden aan een testament. Een mondeling testament is nietig.
Zakelijk contract
Een zakelijk contract is een plechtig contract waarbij de vormvoorwaarde bestaat uit de materiële overhandiging. vb. een handgift.
Contractuele afwijkingen op het consensualisme
Partijen kunnen contractueel afwijken van het consensualisme als wijze van het tot stand komen van de overeenkomst en aldus een eigen formalisme opleggen nopens de wijze waarop de overeenkomst tot stand komt.
Het consensualisme is het principe op basis waarvan overeenkomsten geacht worden tot stand te komen op het moment van het akkoord tussen de partijen over de essentiële elementen van de overeenkomst (in de regel zaak en prijs). Volgens de leer van het consensualisme komt de overeenkomst derhalve tot stand niet op het ogenblik van het plaatsen van de handtekening of enige andere formaliteit, maar om het moment van het akkoord dat aan geen formalisme onderworpen is.
De meeste contracten in het Belgische recht zijn consensuele contracten. De geschriften vormen voor deze contracten niet het akkoord, maar enkel het bewijs van de overeenkomst. Partijen kunnen evenwel contractueel afwijken van het consensualisme door een andere conventionele regeling over de totstandkoming van hun overeenkomsten.
Zo kunnen partijen overeenkomen dat de ondertekening van een onderhandse verkoopovereenkomst essentieel is om de overeenkomst tot stand te brengen, waarbij in deze overeenkomst (compromis) de wezenlijke en essentiële elementen van de overeenkomst vaak worden opgenomen. (zie Brussel 18 november 2011, TBO, 2013, 185).