De uitvoering in natura is de normale wijze van gedwongen uitvoering zowel van de verbintenissen op iets te doen als van die om iets niet te doen; allen wanneer die uitvoering in natura niet of niet meer mogelijk is moet de uitvoering door het gelijkwaardige geschieden. (Oud Artt. 1142, 1143 en 1144 B.W. - Nieuw artikel 5.84 (nieuw) BW).
Herstel van de schade in natura is de normale wijze van vergoeding van schade; de rechter is bijgevolg verplicht het herstel van de schade in natura te bevelen wanneer het slachtoffer dit vordert of de aansprakelijke dit aanbiedt en deze wijze van herstel bovendien mogelijk is en geen rechtsmisbruik uitmaak.
Uittreksel (nieuw) BW
Art. 5.84. Recht op uitvoering in natura
De schuldeiser kan de uitvoering in natura van de verbintenis eisen overeenkomstig de artikelen 5.234 tot 5.236.
Uittreksel Memorie van toelichting boek 5 Verbintenissen
Zoals elke verbintenis moet een contractuele verbintenis in de allereerste plaats in natura worden uitgevoerd (P. WÉRY, L'exécution forcée en nature des obligations contractuelles non pécuniaires, 1993, 421 blz.; Cass., 6 maart 1919, Pas., 1919, I, blz. 80; Cass., 17 maart 1921, Pas., 1921, I, blz. 297; Cass., 30 januari 1965, Pas., 1965, I, blz. 538; Cass., 5 januari 1968, Pas., 1968, I, blz. 567; Cass., 30 januari 2003, R.G.D.C., 2004, blz. 405; Cass., 26 september 2003, J.J.P., 2006, blz. 323, noot R. Marchetti). Indien hij geen misbruik maakt van zijn recht, en de uitvoering in natura mogelijk is, is de schuldeiser dus gerechtigd om de veroordeling van zijn schuldenaar tot de uitvoering in natura te verkrijgen. Hij is ook gerechtigd om een beroep te doen op middelen van tenuitvoerlegging in geval die veroordeling niet zou nageleefd worden (gedwongen uitvoering in natura: inbeslagneming, uitzetting manu militari, gerechtelijke vervanging, enz.).
Het regime van die uitvoering in natura wordt uiteengezet in het gedeelte dat gewijd is aan het algemeen regime van de verbintenis.
Uittreksel (nieuw) BW
Art. 5.234. Beginsel
De schuldeiser heeft het recht om de uitvoering van de verschuldigde prestatie in rechte te vorderen, tenzij dit onmogelijk of abusief zou zijn.
Behoudens de gevallen die de wet bepaalt, kan een veroordeling die niet strekt tot betaling van een geldsom niet worden ten uitvoer gelegd indien zij noodzakelijk gepaard gaat met de uitoefening van dwang op de persoon van de schuldenaar of indien zij in strijd is met de menselijke waardigheid.
Art. 5.235. Vervanging van de schuldenaar
Indien de prestatie zich hiertoe leent, heeft de schuldeiser het recht zich door de rechter te laten machtigen om de verbintenis zelf uit te voeren of te laten uitvoeren door een derde op kosten van de schuldenaar.
De schuldeiser heeft het recht om de ongedaanmaking te vorderen van al hetgeen in strijd met de verbintenis is verricht en zich te laten machtigen om daartoe over te gaan op kosten van de schuldenaar.
De rechter kan de schuldenaar veroordelen tot betaling van een provisioneel bedrag ter vergoeding van de kosten van de vervanging.
Art. 5.236. Rechterlijke beslissing die geldt als akte
Indien de prestatie zich daartoe leent, kan de rechter:
1° indien de schuldenaar in gebreke blijft een beslissing te nemen waartoe hij is gehouden en waarvan de inhoud objectief bepaalbaar is, zich in diens plaats stellen bij die beslissing;
2° indien de schuldenaar in gebreke blijft mee te werken aan het opmaken van een akte die strekt tot bewijs en die hij moet laten opmaken, bevelen dat zijn beslissing zal gelden als die akte.
Hoofdstuk 5. Herstel van de schade
Art. 5.237. Integrale vergoeding
Bij toerekenbare niet-nakoming is de schuldenaar gehouden tot het integraal herstel van de door de schuldeiser geleden schade, hetzij in natura, hetzij in geld.
De artikelen 1382 tot 1386bis van het oud Burgerlijk Wetboek zijn van overeenkomstige toepassing, tenzij hun aard en strekking hiermee onverenigbaar is.
Art. 5.238. Schadebeperkingsplicht
De schuldeiser dient redelijke maatregelen te treffen om de schadelijke gevolgen van de niet-nakoming te voorkomen en te beperken.
De redelijke kosten die hieraan werden besteed, kunnen worden verhaald op de schuldenaar.
Laat de schuldeiser na deze maatregelen te nemen, dan komt de schade die hieruit voortvloeit voor zijn rekening.
Zie ook aanvullende rechtspraak van het Hof van Cassatie:
Naast schadevergoeding, is ook herstel in natura een wettige vorm van schadeloosstelling. Toch blijft herstel in natura naar Belgisch recht een blinde vlek. Deze bijdrage toont de onderbenutting van deze vorm van schadeherstel aan en legt potentiële toepassingsgevallen bloot die tot dusver vaak onbekend en daardoor onbemind blijven. Ze reikt het algemeen juridisch kader aan waarbinnen herstel in natura werkzaam is. Ze onderzoekt het begrip, de juridische grondslag en het juridisch regime ervan. Deze bijdrage is een gestoffeerde samenvatting van de voornaamste conclusies uit het doctoraal proefschrift van de auteur.
Principe: Rechtsherstel tracht de benadeelde in zijn oorspronkelijke rechten te «herstellen». De naleving van een rechtsregel opleggen (betalen), doet de miskenning ervan immers ophouden. Voor verbintenissen is dit uitvoering in natura voor rechtsplichten de stopzetting van de onrechtmatige toestand.
Belang van het onderscheid tussen uitvoering in natura en herstel in natura. Het conceptueel onderscheid tussen rechtsherstel (waaronder uitvoering in natura) en schadeherstel (waaronder herstel in natura) heeft belangrijke praktische repercussies. Dat uit zich in de onderscheiden toekenningsvoorwaarden en de verschillende hiërarchische verhouding tot andere sancties
De klassieke leer stelt dat in contractuele relaties/aansprakelijkheid de uitvoering in equivalent «consiste toujours, et ne peut consister qu’en une somme d’argent» (De Page) hetgeen neerkomt op schadevergoeding in geld die herstel in natura uitsluit. Bij buitencontractuele relaties verleent artt. 1382-1383 BW de benadeelde het recht de vergoeding van zijn schade in natura te vorderen (voor zover mogelijk en zulks geen misbruik van recht oplevert. Is deze stelling nog langer houdbaar? Hoe verhoudt de Belgische regelgeving zich ten aanzien van deze in andere rechtstelsels? Quid de lege ferenda?
De auteur verwijst naar de uitzonderingen inzake consumentenkoop, de pakketreizen, de vordering tot collectief herstel en de enkele wettelijke bepaling die voorziet in de vervanging van een wilsverklaring door de rechter. (art. 1649quinquies, § 2 BW geïnspireerd op art. 43, derde lid Weens Koopverdrag, artt. 33 e.v. Wet Pakketreizen, artt. XVII.54, § 1, 7o en XVII.59, § 2 WER en bv. art. 51 Pachtwet, art. 1, tweede lid Hyp.W., art. 8 Vlaams Woninghuurdecreet en art. 1685, §§ 3-4 Ger.W.).
Krachtens artikel 1149 Burgerlijk Wetboek, is, ingeval van schuldige niet - nakoming van een contractuele verbintenis, de schuldenaar verplicht de schade die de schuldeiser hierdoor lijdt te vergoeden. Deze schade bestaat uit het geleden verlies en de gederfde winst, behoudens de toepassing van de artikelen 1150 en 1151 Burgerlijk Wetboek.
De schade wordt vergoed door hetzij het herstel in natura, hetzij vervangende schadevergoeding. De vergoedingsplicht strekt ertoe de schuldeiser terug te plaatsen in de toestand waarin hij zich zou hebben bevonden, mocht de wanprestatie niet zou hebben plaatsgevonden. Het herstel in natura mag aan de schuldenaar geen grotere last opleggen.
In een arrest van 03/10/2019 erkent het Hof van Cassatie dat schade wegens wanprestatie niet alleen door schadevergoeding, maar ook in natura kan worden vergoed. Het herstel in natura (als schadeherstel) van contractuele schade is onderscheiden van de uitvoering in natura (rechtsherstel) van een miskende contractuele verbintenis.
Rechtsherstel herstelt de de fout, door de contractuele fout (de wanprestatie) weg te nemen door de nakoming op te leggen van de miskende contractuele verbintenis. Deze uitvoering in natura plaatst de schuldeiser dus exact in die toestand waarin deze verbintenis niet was miskend.
Herstel in natura daarentegen is geen vorm van rechtsherstel, maar schadeherstel, niet door de fout weg te nemen, maar door het herstel van de fout veroorzaakte schade, lees door de letterlijke reparatie van de schade dan wel door een equivalente prestatie, ter compensatie van de schade die de schuldeiser door de miskenning van de verbintenis lijdt. Dit herstel in natura kan onder meer bestaan in maatregelen die genomen worden om de veroorzaakte schade te verhelpen door andere of bijkomende werken. Zo kan een door een aannemer onvoldoende stabiel geplaatste muur verholpen door het slopen van de muur en de wederopbouw ervan (rechtsherstel) maar misschien ook door de stabilisering van de muur (herstel in natura). Op die wijze kan anders moeilijk vergoedbare schade (bij gebrek aan substituut) beter vergoed.